Fosfor jest jednym z pierwiastków niezbędnych roślinie w całym okresie jej wzrostu i rozwoju. Słabe zaopatrzenie roślin w fosfor szczególnie ujawnia się w okresach krytycznych. Rośliny ozime duże zapotrzebowanie na fosfor wykazują w trzech, a jare w dwóch okresach wegetacji, a mianowicie w trakcie wzrostu początkowego, wiosennego ruszenia wegetacji oraz w fazie zawiązywania i wzrostu nasion. W dwóch pierwszych okresach rośliny wymagają fosforu z łatwo dostępnych źródeł, w trzecim natomiast pobierają fosfor głównie z zasobów glebowych. Dlatego tak ważne jest zasilenie roślin tym składnikiem już na samym starcie.

Rola fosforu ujawnia się praktycznie na każdym etapie rozwoju rośliny

Nic co ważne w roślinie nie dzieje się bez jego udziału. Pierwiastek ten odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie komórek oraz zachodzące w nich procesy energetyczne. Wchodzi w skład związków budujących komórki tj. kwasy nukleinowe, nukleotydy, koenzymy, fosfolipidy, uczestniczy w różnych procesach fizjologicznych m.in. syntezie kwasów nukleinowych, fotosyntezie, oddychaniu, metabolizmie białek i węglowodanów, ponadto wpływa na budowę i wzrost systemu korzeniowego oraz aktywizuje pobieranie tych składników, których pobranie wymaga nakładów energii.

Całkowita zawartość fosforu w glebie jest zasadniczo bardzo wysoka

Ogólna zawartość fosforu w glebie waha się najczęściej w granicach 500‑800 mg P/kg gleby i zależy od rodzaju skały macierzystej, stopnia jej zwietrzenia oraz zawartości materii organicznej. Ilość ta wielokrotnie przekracza przeciętne potrzeby pokarmowe roślin. Jednak tylko 0,03‑0,5 mg P/kg jest dostępna dla roślin.

Dostępność fosforu w glebie zależy od bardzo wielu czynników

Nawet w glebie zasobnej w fosfor może on być niedostępny dla roślin. Dlaczego tak się dzieje?

Fosfor jest pierwiastkiem, który na skutek uwalniania przez sole mineralne bardzo łatwo wytrąca się w mniej rozpuszczalne formy – dlatego tylko część tego składnika może być dostępna dla roślin.

Kolejnym czynnikiem ograniczającym dostępność fosforu są niskie temperatury. Bardzo często taką sytuację możemy zaobserwować wczesną wiosną. Spadek temperatury poniżej 13°C zmniejsza dostępność fosforu aż do 70%! Takie zjawisko jest bardzo niekorzystne dla młodych roślin, gdyż znacznie ogranicza rozwój systemu korzeniowego. Na szczęście objawy niedoboru są przemijające i zwykle znikają po kilku ciepłych dniach (ze średnią dobową temperaturą w granicach 12‑15°C).

Bardzo silnie na dostępność fosforu wpływa również odczyn gleby. Przy pH w H2O 6,5‑7,0 (to jest pH w 1 M KCl około 5,5‑6) występuje w formie przyswajalnej, w podłożu o odczynie poniżej 5,0 (pH w 1 M KCl poniżej 4) tworzy nierozpuszczalne połączenia z glinem oraz żelazem, z kolei w glebach o pH powyżej 7,0 (pH w 1 M KCl powyżej 6) łączy się z jonami wapnia, tworząc trudno rozpuszczalną sól wapniowo-fosforanową. Niestety większość gleb w Polsce ma odczyn kwaśny.

Rys. 1. Ilość dostępnego fosforu w zależności od pH gleby

[Źródło: Instytut Fosforowo-Potasowy Kanada-USA]

Kolejnym powodem dla którego fosfor może być niedostępny dla roślin jest mała jego ruchliwość w glebie. Korzenie roślin pobierają składniki pokarmowe ze swojego bezpośredniego sąsiedztwa, mają również możliwość „przyciągania” pierwiastków nieco oddalonych. Jednak nie dotyczy to fosforu, który może być pobierany maksymalnie w promieniu 1‑2 mm od korzenia. Dlatego nawóz wysiany daleko od korzenia nie będzie efektywnie wykorzystany.

Rys. 2. Absorbcja składników pokarmowych przez korzenie rośliny uprawnej

Źródło: http://poradnikogrodniczy.pl

Do roślin wrażliwych na niedobór fosforu należą zboża

Niedostateczne zaopatrzenie roślin w fosfor szczególnie uwidacznia się w okresach krytycznych powodując słaby wzrost korzeni i pobieranie składników, a w konsekwencji słabe krzewienie się zbóż, zahamowanie wzrostu, osłabienie odporności roślin na choroby grzybowe i wyleganie, ograniczenie kwitnienia i związywania ziarniaków, redukcję plonu oraz pogorszenie jego jakości. Niedobór tego pierwiastka objawia się w postaci fioletowo-bordowych smug na liściach i źdźbłach.

Niedobory fosforu mogą powodować znaczne straty w uprawie roślin rolniczych

Zrównoważone nawożenie fosforem polega na zabezpieczeniu potrzeb pokarmowych roślin oraz utrzymaniu zasobności gleby na poziomie optymalnym. Każda gleba wymaga systematycznej kontroli zasobności, gdyż tylko na tej podstawie możemy racjonalnie ustalić dawki nawozów i realizować podstawowe cele nawożenia. Częstotliwość wykonywania analiz glebowych powinna być uzależniona od właściwości fizykochemicznych pierwiastka i jego ruchliwości w glebie. W przypadku fosforu glebę należy badać minimum raz na 3‑4 lata Zapotrzebowanie różnych gatunków zbóż na fosfor jest do siebie zbliżone i średnio wynosi około 10 kg P₂O₅ na tonę plonu całkowitego (ziarno + słoma).

Tabela 1: Pobranie jednostkowe fosforu przez zboża

Źródło: U. Sienkiewicz-Cholewa. 2015. Przedsiewne nawożenie zbóż fosforem. Nasza Rola.

Z całkowitej masy składnika pokarmowego wprowadzonego do gleby w nawozie mineralnym, organicznym lub naturalnym, tylko cześć zostaje wykorzystana przez roślinę uprawną. Fosfor dostarczony w nawozach mineralnych w pierwszym roku po zastosowaniu pobierany jest przez rośliny tylko w 20‑30%, z kolei z nawozów organicznych i naturalnych w 15‑25%, reszta przechodzi w formy trudnodostępne. Zazwyczaj przyjmuje się, że jeżeli w glebie będzie znajdowało się około 5-krotnie więcej fosforu przyswajalnego w stosunku do zapotrzebowania to wówczas rośliny mają zapewnione prawidłowe odżywienie w ten pierwiastek.

Aby zwiększyć efektywność nawożenia fosforem musimy go wymieszać z 10‑20 cm warstwą gleby

Fosfor wysiany pogłównie nie przenika do głębszych warstw gleby, dlatego nawozy fosforowe stosujemy przedsiewnie. Zboża jare nawozimy wiosną przed wykonaniem uprawek przedsiewnych, jedynie na glebach zwięzłych lub w rejonach o niewielkich opadach w okresie jesienno-zimowym możemy go zastosować jesienią pod orkę przedzimową. Z kolei zboża ozime zazwyczaj w całości nawozimy jesienią.

A jaki nawóz wybrać?

Jeżeli musimy dostarczyć roślinom fosfor szybko dość dobrze sprawdzi się jednoskładnikowy superfosfat. Z drugiej strony jeżeli za jednym razem chcemy zaopatrzyć rośliny również w inne składniki pokarmowe najlepiej zastosować nawozy kompleksowe tj. Polifoski® (Tytan, Krzem) oraz Polidapy® (Polidap®, Tytan). Natomiast jeżeli chcemy fosfor zastosować „na zapas” lub na gleby silnie zakwaszone dobrym rozwiązaniem będą bardzo wolno działające i trudno rozpuszczalne mączki fosforytowe.

Nieodpowiednie gospodarowanie fosforem może stanowić zagrożenie dla jakości wody

Nadmiar fosfor z gruntów ornych dostaje się do zbiorników wodnych na drodze spływów powierzchniowych. Zbyt duża ilość tego składnika w wodach powoduje wzmożony rozwój roślin, głównie glonów i planktonu oraz zachwianie równowagi tlenowej zbiornika. W takich warunkach dochodzi najczęściej do zupełnego zaniku tlenu w warstwach dennych i przebiegu procesów beztlenowych, z wydzielaniem siarkowodoru, metanu i innych trujących substancji. W rezultacie prowadzi to do uduszenia większości organizmów wodnych, zwłaszcza ryb, a woda nie nadaje się do celów użytkowych. Uwalniane do wody metabolity wtórne glonów są trujące zarówno dla zwierząt pijących taką wodę, jak i ludzi – zwłaszcza dla dzieci.

Rys. 2 Absorbcja składników pokarmowych przez korzenie rośliny uprawne

Do roślin wrażliwych na niedobór fosforu należą zboża

Niedostateczne zaopatrzenie roślin w fosfor szczególnie uwidacznia się w okresach krytycznych powodując np. słabe krzewienie się zbóż, zahamowanie wzrostu, osłabienie odporności roślin na choroby grzybowe i wyleganie, ograniczenie kwitnienia i związywania ziarniaków, redukcję plonu oraz pogorszenie jego jakości. Niedobór tego pierwiastka najczęściej objawia się w postaci  fioletowo-bordowych smug na liściach i źdźbłach.

Niedobory fosforu mogą powodować znaczne straty w uprawie roślin rolniczych

Zrównoważone nawożenie fosforem polega na zabezpieczeniu potrzeb pokarmowych roślin oraz utrzymaniu zasobności gleby na poziomie optymalnym. Każda gleba wymaga systematycznej kontroli zasobności, gdyż tylko na tej podstawie możemy racjonalnie ustalić dawki nawozów i realizować podstawowe cele nawożenia. Częstotliwość wykonywania analiz glebowych powinna być uzależniona od właściwości fizykochemicznych pierwiastka i jego ruchliwości w glebie. W przypadku fosforu glebę należy badać minimum raz na 3‑4 lata Zapotrzebowanie różnych gatunków zbóż na fosfor jest do siebie zbliżone i średnio wynosi około 10 kg P₂O₅ na tonę plonu całkowitego (ziarno + słoma).

Tabela 1: Pobranie jednostkowe fosforu przez zboża

Źródło: U. Sienkiewicz-Cholewa. 2015. Przedsiewne nawożenie zbóż fosforem. Nasza Rola.

Z całkowitej masy składnika pokarmowego wprowadzonego do gleby w nawozie mineralnym, organicznym lub naturalnym, tylko cześć zostaje wykorzystana przez roślinę uprawną. Fosfor dostarczony w nawozach mineralnych w pierwszym roku po zastosowaniu pobierany jest przez rośliny tylko w 20‑30%, z kolei z nawozów organicznych i naturalnych w 15‑25%, reszta przechodzi w formy trudnodostępne. Zazwyczaj przyjmuje się, że jeżeli w glebie będzie znajdowało się około 5-krotnie więcej fosforu przyswajalnego w stosunku do zapotrzebowania to wówczas rośliny mają zapewnione prawidłowe odżywienie w ten pierwiastek.

Aby zwiększyć efektywność nawożenia fosforem musimy go wymieszać z 10‑20 cm warstwą gleby

Fosfor wysiany pogłównie nie przenika do głębszych warstw gleby, dlatego nawozy fosforowe stosujemy przedsiewnie. Zboża jare nawozimy wiosną przed wykonaniem uprawek przedsiewnych, jedynie na glebach zwięzłych lub w rejonach o niewielkich opadach w okresie jesienno-zimowym możemy go zastosować jesienią pod orkę przedzimową. Z kolei zboża ozime zazwyczaj w całości nawozimy jesienią.

A jaki nawóz wybrać?

Jeżeli musimy dostarczyć roślinom fosfor szybko dość dobrze sprawdzi się jednoskładnikowy superfosfat. Z drugiej strony jeżeli za jednym razem chcemy zaopatrzyć rośliny również w inne składniki pokarmowe najlepiej zastosować nawozy kompleksowe tj. Polifoski® (Tytan, Krzem) oraz Polidapy® (Polidap®, Tytan). Natomiast jeżeli chcemy fosfor zastosować „na zapas” lub na gleby silnie zakwaszone dobrym rozwiązaniem będą bardzo wolno działające i trudno rozpuszczalne mączki fosforytowe.

Nieodpowiednie gospodarowanie fosforem może stanowić zagrożenie dla jakości wody

Nadmiar fosfor z gruntów ornych dostaje się do zbiorników wodnych na drodze spływów powierzchniowych. Zbyt duża ilość tego składnika w wodach powoduje wzmożony rozwój roślin, głównie glonów i planktonu oraz zachwianie równowagi tlenowej zbiornika. W takich warunkach dochodzi najczęściej do zupełnego zaniku tlenu w warstwach dennych i przebiegu procesów beztlenowych, z wydzielaniem siarkowodoru, metanu i innych trujących substancji. W rezultacie prowadzi to do uduszenia większości organizmów wodnych, zwłaszcza ryb, a woda nie nadaje się do celów użytkowych. Uwalniane do wody metabolity wtórne glonów są trujące zarówno dla zwierząt pijących taką wodę, jak i ludzi – zwłaszcza dla dzieci.